Đe
đọa trước mắt: Dịch Cúm
Trần Bình
Hình như thế giới chỉ nói đến
cúm gà (còn gọi là cúm gia cầm) từ năm 1997 khi nó xuất hiện tại Trung quốc. Từ Trung quốc cúm gà truyền
sang các nước Á châu như Thái Lan, Việt
Năm 1976 khi một quân nhân tại trại Fort Dix
chết vì cúm heo, bộ Y tế Hoa Kỳ báo động và tổng thống Ford sau khi tham khảo với
hai bác sĩ chuyên viên về bệnh polio là
Jonas Salk và Albert Sabin ngày 24/3/1976 đã chính thức loan báo với dân chúng
Hoa Kỳ qua hệ thống truyền hình toàn quốc rằng, vào mùa thu hay mùa đông năm
1976 sẽ có dịch cúm tại Hoa Kỳ và tổng thống xin quốc hội chuẩn chi 135 triệu mỹ
kim để chủng ngừa cho dân chúng.
Rất may dịch cúm không tới như tổng thống Ford
cảnh báo. Nhưng điều không may là từ đó chính phủ Hoa Kỳ trở nên thiếu cảnh giác
đối với thiên tai này. Và đó là lý do tại sao hiện nay
(sau trận dịch cúm 1997) các khoa học gia tiên đoán một trận dịch đang chờ đợi ụp
xuống nhân loại với sức tàn phá còn vượt quá trận dịch hai năm 1918-19 nhưng không
quốc gia nào trên thế giới có một kế hoạch nghiêm chỉnh để chống dịch.
Đối với các khoa học gia mối lo về dịch càng lớn
khi sự hiểu biết về vi khuẩn gây bệnh càng cao. Và người
ta sợ rằng một khi bệnh lây lan từ gia cầm sang người vi khuẩn cúm có khả năng
biến thái để trở thành những vi khuẩn cúm người truyền bệnh từ người này sang
người khác mà các thứ thuốc chủng ngừa sẽ không làm ra kịp để chận đứng.
Cúm gia cầm đến từ đâu? Nghiên cứu nguồn gốc cúm
gia cầm các khoa học gia tìm ra rằng vi khuẩn cúm nguyên
thủy ẩn một cách vô hại trong máu các loại chim đổi chỗ ở theo mùa. Khi chúng bay
đổi mùa các loại chim này có nhu cầu kiếm thức ăn và chung
đụng với các gia cầm các vi khuẩn này truyền sang gia cầm và trở thành vi khuẩn
nguy hiểm. Cách truyền bệnh này giải thích tại sao cúm gia cầm
thường xuất hiện tại Trung quốc và các nước Á châu. Tại đó gia cầm được
nuôi trong những điều kiện thiếu vệ sinh, gần với thiên nhiên và gần với nơi ăn chốn ở của người.
Hiện nay Trung quốc có 1.3 tỉ dân, nuôi gần 13
tỉ con gà trong những trang trại thiếu tiêu chuẩn vệ sinh nên vi khuẩn cúm lây
lan dễ dàng chẳng những từ gia cầm sang gia cầm mà còn từ gia cầm qua người. Người
ta ghi nhận vào cuối thế kỷ 20 mỗi năm ít nhất có thêm hai loại vi khuẩn cúm có khả năng truyền bệnh từ người này qua người
khác. Sự lây lan trở nên nguy hiểm vì vi khuẩn khi lây
lan biến thái từ loại vi khuẩn này sang vi khuẩn khác có tính kháng sinh mạnh.
Các nhà khoa học nhận diện vi khuẩn cúm bằng cách ghi
hai loại protein chính là H và N cấu
tạo nên vi khuẩn. Protein khác nhau (như H1, H2, … N1,
N2, …) cấu thành vi khuẩn khác nhau, thí dụ vi khuẩn H5N1, H3N2, H1N1 v.v…
Trong mùa dịch cúm gia cầm tại Hồng Kông năm
1997 các khoa học gia Trung quốc tìm thấy vi khuẩn chính là vi khuẩn H5N1. Vi khuẩn này rất nguy hiểm đối với gia cầm. Từ năm 1997 đến đầu
năm 2005 nó đã làm cho kỹ nghệ gia cầm của các nước Á châu tổn thất ít nhất 15
tỉ mỹ kim. Nhưng nó còn là một mối đe dọa đối với người.
Gần 100 năm qua các nhà khoa học đã nuôi vi khuẩn cúm để
nghiên cứu, và chưa hề thấy loại vi khuẩn H5N1 hiện diện nơi người. Điều này nói
rằng không một người nào đang sống có tính miễn nhiễm đối với vi khuẩn H5N1. Cho nên nếu dịch gia cầm hiện nay với vi khuẩn H5N1 truyền sang người và sau đó có khả năng truyền
từ người này sang người khác thì sẽ là một đại họa.
Các nhà khoa học tiên báo rằng nếu cúm gà H5N1
lây sang người và từ người sang người thì ít nhất 80 triệu người Mỹ bị nhiễm bệnh
và sẽ có ít nhất 16 triệu người chết. Tổn thất tài chánh ước lượng 166 tỉ mỹ kim. Và trong trường hợp lạc quan nhất - nghĩa là thuốc chủng
ngừa được sản xuất kịp để đương đầu với sự biến thái của vi
khuẩn H5N1- thì ít nhất cũng có trên 200.000 người Mỹ chết vì cúm gia cầm.
Nếu đối với Hoa Kỳ là quốc gia tiên tiến nhất về y khoa mà dịch cúm
có thể hoành hành như vậy thì người ta có thể tưởng tượng nạn dịch cúm gia cầm nếu
bộc phát sẽ tàn phá thế giới như thế nào. Đa số các quốc
gia đang phát triển và chưa phát triển thường không có phương tiện và cơ chế để
chống sự bộc phát của bệnh cúm gia cầm. Nhiều quốc gia
sẽ bế môn tỏa cảng và tạo nên những xáo trộn kinh tế không lường trước được.
Đó là chưa nói đến tình hình an ninh trên thế giới với
cuộc chiến chống khủng bố sẽ bị ảnh hưởng như thế nào.
Vấn đề đặt ra là
các nước G-8 hay nói chung là các nước sung túc trên
thế giới sẽ phải làm gì trước nguy cơ này?
Hiện nay chưa có
triệu chứng gì cúm gia cầm một khi truyền sang người sẽ trở thành dịch cúm của
người, nhưng viễn ảnh đó không xa, trong khi thế giới chưa có gì chứng tỏ sẵn sàng.
Hằng năm vào tháng
Hai, các nhà khoa học thuộc Cơ quan Y Tế Thế giới ngồi lại với nhau, trao đổi kết
quả theo dõi sự lan truyền của bệnh cúm trên thế giới,
và chấm định một số vi khuẩn họ cho rằng sẽ là vi khuẩn chính cho mùa cúm năm đó.
Năm 2005 này WHO chấm định hai loại vi khuẩn H3N2 và
H1N1. Cơ quan WHO gởi mẫu vi khuẩn đó đến các cơ sở bào chế thuốc chủng ngừa trên thế giới để các cơ
sở này chế tạo thuốc chủng ngừa. Thuốc chủng ngừa sẽ có sẵn vào tháng Chín hay
chậm lắm là tháng Mười, lúc các nước Âu Mỹ bắt đầu có bệnh cúm. Cúm tại Á châu có thể xuất hiện truớc đó vài tháng (thường là vào mùa
hè). WHO không thể chọn mẫu vi khuẩn trước tháng
Hai vì chọn sớm sự chấm định vi khuẩn sẽ thiếu chính xác và thuốc chủng ngừa làm
ra cũng vô dụng.
Thế giới có khả năng sản xuất bao nhiêu thuốc chủng ngừa? Khả năng hiện nay chừng 300 triệu liều mỗi năm. Nhưng dù có
khả năng sản xuất thêm cũng chỉ đủ cho dân các nước giàu chứ không thể đủ cho
6 tỉ người hiện nay sống trong các nước đang phát triển. Người
ta có thể xử dụng kho thuốc dự trữ chống cúm như thuốc Tamiflu nhưng cơ quan
WHO tính ra rằng nếu dùng hết mọi khả năng cũng vẫn còn ít nhất 1 tỉ 800 triệu người
trên thế giới bị nhiễm bệnh nếu có một nạn dịch.
Nói riêng các nước tiên tiến cũng không phải không có vấn đề.
Trong tình trạng bối rối có nước đủ thuốc, có nước thiếu thuốc nhưng không một
nước nào có thể chờ đợi sự giúp đỡ của nước khác, dù là bạn bè thân thiết. Sự
thiếu thuốc chủng ngừa cúm trong mùa thu năm 2004 của
Hoa Kỳ cho ta thấy vấn đề. Hằng năm Hoa Kỳ thuê hãng Chiron của
Anh chế thuốc ngừa cúm. Năm 2004, Chiron không sản xuất
được vì phương pháp bị nhiễm trùng. Hoa Kỳ thiếu thuốc quay qua cầu cứu Canada
và Đức thì hai nước này quay lưng lại mãi cho đến đầu năm 2005 khi hãng bào chế
Sanofi Pasteur của Pháp sản xuất đủ Hoa
Kỳ mới có thuốc chủng cho dân, vào lúc bệnh cúm theo mùa đã dịu xuống.
Vấn đề của Hoa Kỳ là các sở bào chế thuốc của Hoa Kỳ không chế thuốc
chủng ngừa vì không có lợi. Cách tính toán theo
lợi nhuận này không thích hợp cho một nước đang có chiến tranh, khi mà sự bảo vệ
sức khỏe của quân nhân là thiết yếu cho an ninh quốc gia. Dịch
cúm rất dễ tấn công quân nhân vì đồn trú và di chuyển tập thể. Và chính phủ Hoa Kỳ chưa có một phương sách gì để giải quyết vấn nạn
này. Trong trận dịch 1918-19, 43.000 binh sĩ Mỹ chết vì bệnh cúm trong các
trại lính chật chội và trên các chuyến tàu xuyên Đại Tây Dương mang quân sang hành
quân tại Âu châu vào những ngày cuối cùng của cuộc chiến.
Ảnh hưởng đối với kinh tế toàn cầu của một trận dịch cúm mới thật là
điều đáng lo. Nó có thể làm tê liệt hệ thống phân phối và lưu thông trên
thế giới, những yếu tố căn bản của sinh hoạt kinh tế toàn cầu. Đó là chưa nói đến cuộc chiến chống khủng bố. Đã đành dịch cúm
không tha cả hai bên lâm chiến, nhưng cán cân tàn phá của một trận dịch cúm có
thể nghiêng về phía Tây phương. Một mặt dịch cúm sẽ làm cho thế giới Tây phương
mất bớt khả năng chống khủng bố, một mặt kẻ khủng bố với chủ trương hủy diệt có
thể cố tình tiếp tay cho sự lây lan của bệnh.
Để có một ý niệm
về ảnh hưởng kinh tế và an ninh toàn cầu của một trận dịch
cúm chúng ta hãy nhớ lại những gì xẩy ra năm 2003 khi bệnh SARS xuất hiện. SARS
do một loại vi khuẩn truyền từ loài vật có bệnh sang
người và sau đó từ người này qua người khác xuất phát từ tỉnh Quảng Đông, Trung
quốc, một nơi mà điều kiện giết súc vật và chợ búa chưa đạt tiêu chuẩn vệ sinh
thông thường. Sau khi xuất hiện chỉ trong vòng 24 giờ SARS đã có mặt tại 5 nước
khác và trong 6 tháng đã mang bệnh đến cho 30 quốc gia trên thế giới. Với trình
độ y khoa sẵn có thế giới đã chận được tác hại của SARS không cho phép nó giết hại
nhiều người, nhưng ảnh hưởng kinh tế hết sức lớn lao.
Thống kê cho thấy trong 6 tháng hoành hành SARS đã làm thiệt hại cho các nước
trong vùng Á châu Thái Bình Dương 40 tỉ mỹ kim. Tại
Từ bức tranh đó
chúng ta có thể tưởng tượng một trận dịch cúm hoành hoành trên thế giới với tầm
vóc của trận dịch 1918-1919 kéo dài trong một hay hai năm sẽ như thế nào?
Hai câu hỏi được đặt ra. Có khả năng xẩy
ra một trận dịch như thế hay không? Và thế giới phải chuẩn
bị những gì cho trận chiến chống dịch? Đối với các nhà
khoa học, khả năng của một trận dịch rất cao. Nó có thể đến trong mùa hè
năm nay, năm tới, hay năm tới nữa. Về câu hỏi thứ hai, thì thế
giới còn rất nhiều việc phải làm để chống dịch. Hiện nay cơ quan WHO có
kế hoạch tổng quát, bộ Y tế và Xã hội Hoa Kỳ (Department of Health & Human
Services – HHS) có kế hoạch nghiên cứu và bào chế thuốc chủng ngừa. Nhưng WHO và Hoa Kỳ cũng như các quốc gia khác trên thế giới chưa có
quốc gia nào đi vào kế hoạch chi tiết nhất là chuẩn bị tâm lý quần chúng.
Dư luận chung trên thế giới còn xem dịch cúm là một
chuyện xa vời. Và đó mới là nguy cơ chính. Không chuẩn
bị tinh thần, do đó thiếu chuẩn bị vật chất, một khi tai họa đánh xuống “thấy
quan tài mới đổ lệ” lúc đó thì đã quá muộn.
Trong phiên họp
G-8 đầu tháng 7 năm nay tại Scotland, thủ tướng Anh Tony Blair đã có sáng kiến
nhắc nhở thế giới, nhất là lưu ý tổng thống Bush về tai họa của việc bầu khí
quyễn nóng, và khối G-8 đã đồng ý sẽ làm việc với nhau giải quyết vấn đề, và sự
cam kết này đi xa hơn là thỏa ước quốc tế Kyoto. Đó là một sáng kiến tốt. Nhưng
nếu thủ tướng Blair đã phóng viễn kiến của mình về dịch cúm để thuyết phục các
nước G-8 cùng làm một cái gì đối với tai họa trước mắt
này (nhưng ít lộ diện hơn là bão tố, hạn hán) thì thế giới chúng ta sẽ được hưởng
lợi nhiều hơn. Trong hai tai họa đe dọa nhân loại, dịch cúm và khí quyễn nóng,
dịch cúm là một đe dọa tiềm ẩn nhưng nguy hiểm hơn nhiều./.
Trần Bình
Tài liệu tham khảo:
* The Next Pandemic? by Laurie Garrett, Foreign
Affairs July/August 2005
* Preparing for the Next Pandemic by Michael T. Osterhohm, Foreign Affairs July/August 2005.
Trần Bình Nam
|
http://www.vnet.org/tbn |